I. Tiểu dẫn

- Nguyễn Duy (tên khai sinh Nguyễn Duy Nhuệ) sinh năm 1948, quê quán Đông Vệ, Thanh Hóa.

- Tác phẩm tiêu biểu: Cát trắng (thơ, 1973), Ánh trăng (thơ, 1984), Khoảng cách (tiểu thuyết, 1986), Nhìn ra bể rộng trời cao (bút kí, 1986)…

- Đò lèn ra đời năm 1983, nhân dịp tác giả về thăm quê hương.

II. Văn bản (SGK)

1. Cái tôi của tác giả thời thơ ấu

- Tuổi thơ của tác giả phải trải qua những cơ cực, nghèo đói do chiến tranh nhưng vẫn là một đứa trẻ đáng yêu, tinh nghịch, ranh mãnh, hồn nhiên với những kỉ niệm xấu xen lẫn kỉ niệm đẹp mang đến sự chân thành.

- Khi tác giả thú nhận sự thật “ăn trộm nhãn chùa Trần", thì người đọc vẫn có thể tha thứ cho đứa trẻ dễ mến, đáng yêu; đây là sự dũng cảm nhìn thẳng vào sự thật, dám nói ra sự thật.

2. Tình cảm của tác giả với bà

- Hình ảnh người bà âm thầm chịu đựng, hi sinh vì đứa cháu mồ côi trong tình thương của tác giả được tái hiện rất cảm động.

“Bà mò cua xúc tép ở đồng Quan

Bà đi gánh chè xanh Ba Trại

Quán cháo, Đồng Giao thập thững những đêm hàn”.

- Hình ảnh người bà đi bán trứng ở ga Lèn giữa tan hoang của cảnh vật khiến lòng người rung động mạnh mẽ.

“Bom Mĩ giội nhà bà tôi bay mất

Đền Sòng bay, bay tuốt cả chùa chiền

Thánh với Phật rủ nhau bay đi hết

Bà tôi đi bán trứng ga Lèn”.

Nỗi xót xa của người cháu là ngày chiến thắng trở về không còn được gặp người bà thân yêu. Hình ảnh nấm mồ thể hiện sự hối hận chân thành và tình yêu thương sâu sắc của nhà thơ đối với bà.

“Khi tôi biết thương bà thì đã muộn

Bà chỉ còn là một nắm cỏ thôi”.

3. So sánh với bài thơ Bếp lửa của Bằng Việt

- Trong Bếp lửa của Bằng Việt, tình cảm của tác giả dành cho bà là những hồi ức thiêng liêng, cảm động thể hiện qua tiếng tu hú tha thiết, qua hình ảnh bếp lửa bập bùng.

“Tu hú ơi chẳng đến ở cùng bà...

Rồi sớm rồi chiều bếp lửa bà nhen...

Một ngọn lửa lòng bà luôn ủ sẵn...

Nhóm bếp lửa ấp iu nồng đượm...

Nhóm dậy cả những tâm tình tuổi nhỏ...”.

- Nét độc đáo trong cách thể hiện tình cảm đối với người bà của Nguyễn Duy là bộc lộ tình cảm trực tiếp với những kí ức chân thành, nhà thơ bày tỏ tình cảm bằng những lời thơ tự trách, ăn năn, hối lỗi khi nhớ về một thời vô tâm bằng những câu thơ rưng rưng, đau nhói lòng người.

“Khi tôi biết thương bà thì đã muộn

Bà chỉ còn là một nắm cỏ thôi!”.